Pooja dla Infoprzasnysz: Historia Przasnysza do 1918 roku cz. 2

lip 20, 2013 0

W XVI w. dziejopis Alessandro Guanini, który zmienił nazwisko Gwagnin, pisał w dziele „Z kroniki Sarmacyi europejskiej”, że Przasnysz to miasto szerokie, kamiennym budowaniem sławne. Miasto nigdy nie posiadało murów miejskich, jednak, jak na warunki mazowieckie, było gęsto zabudowane, w XVI wieku istniało tu 29 budynków murowanych.

Miasto liczyło, według zaginionej dziś Kroniki klasztoru bernardynów, 14 tysięcy mieszkańców, ale liczba ta jest na pewno znacznie przesadzona (współczesne szacunki historyków mówią raczej o 4-5 tysiącach). W XVII wieku Jędrzej Święcicki, absolwent Akademii Krakowskiej, w „Topografii, czyli opisie Mazowsza”, nazwał Przasnysz miastem wielkim, sławnym jarmarkami na woły. Rzeczywiście, Przasnysz był szeroko znany na Mazowszu i poza jego granicami z wielkich jarmarków specjalizujących się w handlu bydłem i końmi.

Herbem miasta było popiersie biskupa św. Wojciecha, a od XVI w. – mur forteczny z trzema basztami białymi na tle czerwonym z bramą u dołu i z napisem w otoku „ Sigilum Civitatis Psasnensis”.

Kościół parafialny (farny), jako drewniana kapliczka, zbudowany był już, wedle tradycji, w XIII wieku. W wieku XIV, jak dowodzi struktura murów, dawna kapliczka przebudowaną została na większych rozmiarów świątynię, którą konsekrował sufragan płocki biskup Marian w roku 1408. Kościół spalił się ok. 1470 roku. W obecnej formie kościół wzniesiono w latach 1474-85 z fundacji plebana przasnyskiego Michała Bończa-Bonieckiego, a konsekrował go około roku 1489 biskup Piotr z Chodkowa. Niemal równocześnie z kościołem powstały dwie kaplice boczne: północna pw. Pięciu Ran Pana Jezusa, ufundowana przez cech krawców i południowa – pw. Najświętszej Marii Panny oraz św. św. Bartłomieja, Cecylii i Barbary, fundacji Jana Kostki z Rostkowa, dziadka św. Stanisława. Kruchta wielka od zachodu jest późniejsza, dobudowana została zapewne w 1 połowie XVI w. To w tym kościele, jesienią 1550 roku, odbył się chrzest św. Stanisława Kostki. W końcu XV wieku obok kościoła wzniesiono wolnostojącą murowaną gotycką dzwonnicę, w XVI w. podwyższoną o trzecią kondygnację.

W 1576 r. Przasnysz stał się siedzibą starostwa niegrodowego. To wiązało się z pewnymi, określonymi zobowiązaniami wobec monarchy. Składały się na nie daniny w naturze, podatki płacone w gotówce, usługi społeczeństwa oraz wpływy przysługujące panującemu z majętności znajdujących się w jego bezpośrednim władaniu, czyli z dóbr królewskich, ceł, kopalni, mennicy. By oszacować dochody płynące z królewszczyzn, sporządzano ich inwentarze, przeprowadzano lustracje i rewizje. W ten sposób uzyskiwano dokładny obraz gospodarczy i stan majątkowy opisywanych dóbr. W latach następnych uzyskiwał Przasnysz liczne przywileje, co pozwalało mu wzrastać w dobrobyt. Mieszkańcy, oprócz handlu, zajmowali się z zamiłowaniem hodowlą drzew owocowych, a szczególniej śliwek węgierskich, co dawało znaczny dochód i upiększało zarazem wówczas już stolicę starostwa niegrodowego. Ostatnim starostą był Jan Błażej hrabia Krasiński (1703-1751).

Najcenniejsza fundacja w Przasnyszu należała do Pawła Kostki, chorążego ciechanowskiego (1581-1602), brata św. Stanisława Kostki. W 1586 roku Paweł Kostka uzyskał od papieża Sykstusa V zezwolenie na wybudowanie w Przasnyszu kościoła i klasztoru. W 1588 roku ufundował nowy szpital i przytułek przy kościele św. Michała (fundacja biskupia), a w dawnym domu poszpitalnym przy kościele św. Jakuba, istniejącym od początku XVI w., osadził bernardynów. W tym samym roku rozpoczął budowę nowego kościoła murowanego. Kostka poszerzył parcelę przy kościele św. Jakuba wykupując sąsiednie domy i place od mieszczan oraz sytuując się na ziemiach należących do ludności żydowskiej, która, według wspomnień kroniki klasztornej, w 1588 roku została pozbawiona praw zamieszkiwania w Przasnyszu. Uroczyste wprowadzenie zakonników, przybyłych z konwentu bydgoskiego, miało miejsce 05.10.1588 roku. Początkowo w klasztorze zamieszkało ośmiu zakonników, ale już w 1590 roku było ich szesnastu. Paweł Kostka bardzo troszczył się o instytucje dobroczynne i religijne. Zapewne to on sprowadził do Przasnysza wizerunek Madonny z Dzieciątkiem, czczony dziś jako Niepokalana Przewodniczka z Przasnysza. W 1594 roku sprzedał ojcowiznę wojewodzie płockiemu Grzegorzowi Zielińskiemu, zobowiązując go do świadczeń na rzecz klasztoru bernardynów. Ten jednak nie wywiązywał się z przyjętych obowiązków. Paweł wielokrotnie upominał się za bernardynami, a po śmierci Grzegorza procesował się z jego synami, co uniemożliwiało mu wstąpienie do jezuitów. Budowa kościoła trwała do 1618 roku. Przed 1607 rokiem z funduszów Elżbiety Mostowskiej, skarbnikowej ciechanowskiej, dobudowano do kościoła od strony południowej kaplicę św. Anny. Jednonawowy kościół otrzymał styl późnego gotyku i wezwanie św. Jakuba i św. Anny. Jednopiętrowy klasztor ukończono w 1637 r. Miedzy klasztorem, a prezbiterium stanęła okazała wieża. Niewykończony całkowicie kościół został poświęcony w 1620 r. Konsekracji kościoła dokonał w 1635 biskup pomocniczy płocki Stanisław Starczewski. Zabudowania klasztorne wzniesiono staraniem Jana Nowodworskiego i jego żony Barbary z Kretkowskich (ostatecznie ukończono je dopiero w 1671 r.)

Początki klasztoru żeńskiego w Przasnyszu łączą się z fundacją Petroneli Podoskiej. W 1606 roku sprowadzono z Warszawy siostry bernardynki i na gruncie ofiarowanym przez Podoską wzniesiono dla nich pierwszą drewnianą kaplicę. W tym samym roku kolejnej fundacji dokonała Elżbieta Mostowska. W 1609 roku założono fundamenty murowanego kościoła i klasztoru. Klasztor ukończono w 1615, kościół zaś w 1616 roku. Bernardynki utrzymywały w klasztorze do 1864 roku słynny z wyników kształcenia panien pensjonat.

W pierwszej połowie XVII w. widoczne stały się objawy kryzysu, następował powolny zmierzch świetności miasta, podobnie jak w wielu innych ośrodków miejskich na Mazowszu. Rok 1600 był jednak początkiem upadku miasta. Wskutek pożaru trzecia część domów legła w gruzach. W latach 1604, 1623, 1652, 1658, 1667 i 1677 miasto wyludniało morowe powietrze, a jednocześnie napady Tatarów, Kozaków i Szwedów zrujnowały dobrobyt mieszkańców, gotując im z wolna zupełną ruinę. W 1613 w Przasnyszu wybuchł wielki pożar. Ostały się jedynie 404 domy, zaś 262 place, na których niegdyś wznosiły się bogate kamienice, były puste. Dwa lata później miasto znów ogarnęły płomienie. W czasie potopu szwedzkiego kościół bernardynów został splądrowany. Najeźdźcy zabili o. Stanisława Janarowskiego, zaś diakona Felicjana z Sulmierzyc zamęczyli w sąsiednim Karbówku. Spaleniu uległ też, w 1622 roku, kościół i klasztor bernardynek. Odbudowane, spłonęły ponownie w 1645. Za czasów Jana Kazimierza Przasnysz nieomal zupełnie znikł z mapy kraju. Dani 26 stycznia 1657 roku Szwedzi splądrowali miasto, a mieszkańców wycięli w pień. Stacjonowali w mieście przez 11 dni. Zniszczeń dopełniły epidemie i choroby. Skutki odczuwano jeszcze długo, tym bardziej, że miasto zostało wielokrotnie nawiedzone przez zarazę, a w 1709 roku nawet przez dżumę.

W XVII w. kościół farny podzielił los Przasnysza i był kilkakrotnie niszczony pożarami. Odbudowany po pożarze z 1645 kościół konsekrował w 1670 roku sufragan poznański biskup Maciej Kurski. Odbudowane w latach 1685-94, staraniem wieloletniej przeoryszy Katarzyny Załuskiej, siostry biskupa płockiego Andrzeja Chryzostoma Załuskiego, konsekrowano w 1694 roku.

26 stycznia 1657 r., po zwycięskiej potyczce z oddziałem brandenburskim, stoczonej w rejonie Chorzel,pojawił się w Przasnyszu Stefan Czarnecki, ale już 1 lutego zmuszony był się stąd wycofać pod naporem przeważających sił Szwedów dowodzonych przez Stenbocka. Wojska szwedzkie stacjonowały w Przasnyszu 11 dni. W 1663 r. w mieście znajdowało się tylko 100 domów, a ludność trudniła się rolnictwem, skurczył się bowiem rynek lokalny. Również wojna północna okazała się dla Przasnysza druzgocąca. Katastrofalny stan miasta pogorszył pożar z 1716 roku. Dopiero w II połowie XVII i na początku XVIII w. miasto zaczęło stopniowo podnosić się z upadku.

Zapiski z Diariusza osobistego księcia Bogusława Radziwiłła informujące o pobycie tegoż
w Przasnyszu 21 i 28 XII 1664 r., a także w Szczytnie (Ortelsburgu) i w Chorzelach.
Źródło: Waleszczak Radosław, Przasnysz i powiat przasnyski w latach 1866-1939. Zarys dziejów, Przasnysz 1999.

W dobie obrad Sejmu Wielkiego jego hasła i idee uzyskały wśród społeczności przasnyskiej żywe zainteresowanie. Stąd obecność przedstawicieli Przasnysza w Warszawie podczas zjazdu delegatów miast (22 grudnia 1789 r.) i ich własnoręczne podpisy złożone pod tekstem „Aktu Zjednoczenia Miast”: Jana Cybulskiego, radcy i podskarbiego miasta, oraz Wojciecha Prusieńskiego, ławnika wójtowskiego. W okresie konfederacji barskiej w okolicach miasta mieściła się baza oddziału słynnego Kozaka Józefa Sawy-Calińskiego, wybitnego dowódcy, który po dostaniu się do niewoli rosyjskiej po bitwie pod Szreńskiem, zmarł z ran i został pochowany w okolicach Przasnysza w 1771 r.

W 1790 r. bernardyni założyli przy klasztorze cieszącą się renomą szkołę męską, złożoną z trzech klas. W Przasnyszu istniało z przerwami studium teologii oraz klasztorna biblioteka.

Pożar w roku 1792 zniszczył całe wnętrze świątyni farnej, wskutek czego nabożeństwa parafialne odprawiały się w kościele bernardynów aż do chwili odrestaurowania i poświęcenia kościoła parafialnego, czyli do roku 1856.

W 1793 r. rozebrano drewniany, zrujnowany kościół pw. św. Krzyża przy ulicy Żydowskiej.

W tym roku, na sejmie grodzieńskim, dokonano zmian administracyjnych i Przasnysz wszedł w skład ziemi różańskiej.

Przasnysz na starych grafikach-kościół parafialny.
Zdjęcie ze strony internetowej Starostwa Powiatowego w Przasnyszu. Źródło.

13 lutego 1794 r. stanął w mieście gen. Antoni Madaliński na czele zbuntowanej I Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej. Marszem z Ostrołęki do Krakowa dał sygnał do wybuchu powstania kościuszkowskiego. Z Kurpiów utworzył jednostkę strzelców pieszych.

Po klęsce powstania kościuszkowskiego i trzecim rozbiorze Polski (1795 r.) ziemie północnego Mazowsza przeszły pod panowanie Prus. Znalazły się w granicach administracyjnych Prus Nowowschodnich. Przasnysz, jako miasto powiatowe, weszło w skład departamentu płockiego. W tym czasie nastąpił z Prus masowy napływ ludności wyznania ewangelicko-augsburskiego. Była to głównie kadra urzędnicza, a także rzemieślnicy i lekarze. W 1797 r. liczba mieszkańców Przasnysza wynosiła 1398 osób. Stacjonował tu też jeden garnizon szwoleżerów 10. regimentu dragonów von Buscha, w tym pułk dragonów dowodzony przez gen. Roquette. Nabył on kilka posesji i ogrodów w mieście. W czasach Królestwa Polskiego sprzedał je rządowi. Dom „pryncypialny” przeznaczono na biuro i mieszkanie dla Komisarza Obwodu Przasnyskiego, a jeden z ogrodów miał się stać publicznym ogrodem spacerowym (między ulicami: Pstrą, Tylną i Królewiecką).

Wraz z pojawieniem i osiedleniem się społeczności wyznania ewangelicko-augsburskiego rozpoczęto starania o utworzenie w mieście parafii tego wyznania. Bardzo ważną rolę w ich życiu i integracji odgrywał kościół, czyli zbór. Początkowo przasnyscy luteranie użytkowali murowany parafialny kościół rzymsko-katolicki pod wezwaniem św. Michała, jednak szybko okazał się on za mały dla potrzeb rozrastającej się gminy. Po jego spaleniu nabożeństwa ewangelickie przeniesiono do kościoła św. Ducha i kościoła oo. Bernardynów. W międzyczasie luteranie wystąpili do władz województwa płockiego z prośbą o wyrażenie zgody na kupno kościoła św. Ducha. Prośbę ich poparła Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Niestety, społeczność katolicka miasta nie chciała się zgodzić na przekazanie kościoła, bo „spowodowałoby to zgorszenie wiernych kościoła” – tak argumentował biskup płocki Adam Prażmowski. Wówczas zaproponowano przeznaczyć rajtszulę (szkołę jazdy), zakupioną od generałowej Rouquett, ze względu jednak na bardzo wysokie koszty adaptacyjne rozebrano ją, a materiał z niej posłużył do budowy zboru (1826 r.). Przy nim utworzono szkołę elementarną i szpital (1858). W kilka lat później (1835 r.) społeczność ewangelicka Przasnysza utworzyła własną parafię ze swoim pastorem, skupiającą wiernych z powiatu przasnyskiego, ciechanowskiego i mławskiego. Wśród społeczności miejskiej, oprócz Polaków, Niemców i Rosjan, dominowała (w różnym okresie od 20% do 50%) społeczność wyznania mojżeszowego, zajmująca się głównie handlem, rzadziej rzemiosłem.

Nie należy zapominać też o barokowo-klasycystycznym ratuszu z końca XVIII w., wzniesionym na miejscu wcześniejszych budowli (w 1789 roku budowa jeszcze nieukończona). Drobne remonty przeprowadzano w latach 1806, 1825–29 i 1838. Ratusz ocalał od gwałtownego pożaru miasta 19.08.1875 dzięki staraniom Ezachiela Lasockiego.

Przasnysz, klasztor pobernardyński na rycinie z połowy XIX w.
Zb. Muzeum Historyczne w Przasnyszu. Kolorowa wersja ryciny, znajdująca się na okładce książki Kościół i klasztor Bernardynów w Przasnyszu. Fundacja Pawła Kostki Andrzeja Langa, wydanej przez Akademicką Oficynę Wydawniczą EXIT (2010).

W latach 1877-78 parafianie kościoła farnego zmuszeni byli przystąpić do gruntownej przebudowy kościoła. Usunięto wówczas osiem filarów dzielących nawę i zasłaniających ołtarze, ukształtowano szczyty zachodniej fasady i kruchty, przebudowano zakrystię i skarbiec, dobudowano kruchtę do kaplicy południowej, a wnętrze kościoła nakryto pozorną kolebką. Na dachu wzniesiono kopułę, sufit zbudowano w kształcie sklepienia, ułożono marmurową posadzkę i sprawiono chrzcielnicę oraz nowy chór z organami. Kolejna restauracja przeprowadzona została w 1890 roku. Kościół św. Ducha, murowany, zrujnowany i opuszczony przez długie lata, staraniem miejscowego proboszcza odrestaurowany został w roku 1877.

Dokumenty rzemieślnicze Karola Waltera z I ćwierćwiecza XIX wieku. Zb. Muzeum Historyczne w Przasnyszu. Fot. własna.

Wiek XIX to masowy napływ Żydów do miast. Było to spowodowane świadomą polityką najwyższych władz rosyjskich, zmuszającą Żydów do przenoszenia się do miast, pozbawiając ich możliwości zarobkowania na wsi (zakaz wyrobu i sprzedaży alkoholu, uboju i handlu mięsem) i osiedlania się w określonych miejscach miasta. Typowano dla nich obszar ulic, przy których mogli zamieszkiwać, tworząc w ten sposób rewiry. W Przasnyszu taki rewir miał początkowo obejmować część południowo-wschodnią miasta: Końskie Targowisko i ulice: Błonie, Zduńską, Małą Warszawską i Kaczą. Z czasem okazał się zbyt ciasny i podjęto prace nad jego poszerzeniem o ulice Świętokrzyską i Makowską. Wraz z pojawieniem się tej społeczności powstawały obiekty niezbędne do odbywania praktyk religijnych, a więc bożnica (między ul. Klępią a rzeką Węgierką, zbudowana w 1886 r.), gdzie skupiało się nie tylko życie religijne, ale i społeczne. Było to miejsce odprawiania modłów, ale też sala zebrań, izba posiedzeń zarządu gminnego i sądu kahalnego. Przy bożnicy znajdowała się łaźnia i oddzielna mykwa, czyli basen dla kobiet. Przasnysz miał najsłynniejszego ówczesnego kantora Abrahama Ber Birnbojma.

Plan Przasnysza z 1819 lub 1820 r. Zasoby AGAD.
Dziękuję serdecznie panu Adamowi Myślińskiemu za kontakt i udostępnienie mapy! 🙂

W latach 1807-1815 Przasnysz terytorialnie należał do departamentu płockiego Księstwa Warszawskiego (30 stycznia 1807 roku w Przasnyszu zatrzymał się Napoleon I Bonaparte), a następnie Królestwa Polskiego, jako miasto powiatowe województwa płockiego, później guberni płockiej (na mocy ustawy z 19 (31).12.1866 r.). W okresie Księstwa Warszawskiego usunięto herb z pieczęci i zastąpiono go godłem Królestwa Warszawskiego, później zastąpiono godło Królestwa Warszawskiego godłem Królestwa Polskiego i Cesarstwa Rosyjskiego.

Mapa Królestwa Polskiego z lat 1827-28. Dość dobrze widać Przasnysz.
Źródło: Mazowsze Północne w XIX-XX wieku. Materiały źródłowe 1795-1956. Zebrał i przyg. Janusz Szczepański. Warszawa-Pułtusk 1997.

W tym czasie nastąpił znaczny wzrost ludności. W 1807 r. miasto liczyło 2059 mieszkańców, w 1827 r. liczba mieszkańców zwiększyła się do 3580 osób, w 1872 r. przasnyszan było około 6250. W tym okresie czasu w mieście były: szpital, katolicka prywatna szkoła elementarna, szkoła elementarna ewangelicka, szkoła żydowska, szkoła rzemieślnicza, sąd gminny, sąd pokoju, zarząd powiatowy, urząd miejski, stacja poczty i telegrafów, dwa browary, dwie mydlarnie, fabryka cykorii, cztery olejarnie, cztery fabryki octu, fabryka miodu i świec, klasztor męski i żeński, kościół parafialny. W 1878 r. założono trzyklasową szkołę męską i czteroklasową szkołę żeńską. Według spisu z 1890 r. w Przasnyszu mieszkało wówczas 4480 Żydów i 4049 Polaków. Wzrost liczby ludności przyspieszył budowę domów. Liczba ich wzrosła z 265 (1815 r.) do 563, w tym 47 murowanych (1863 r.).

Maria Weronika Kmoch – Opowieści Stypendialne czyli Pooja w wielkim świecie

Historia Przasnysza do 1918 roku cz. 1 – TU