Pooja dla Infoprzasnysz: Przasnysz w dwudziestoleciu międzywojennym cz. 1

sie 3, 2013 0

Dziś kolejna część mojej pracy Przasnysz 1918, rozdział o Przasnyszu i okolicach w niepodległej Polsce.

ORGANIZACJA APARATU WŁADZY.

Przasnysz został stolicą powiatu przasnyskiego i siedzibą władz administracyjnych. Położony był na krańcu ówczesnego województwa warszawskiego (także po podziałach administracyjnych w 1919 r.).

Mapa powiatu przasnyskiego w okresie międzywojennym.
Źródło: Waleszczak Radosław: „Przasnysz…”, op. cit.

Mimo ruin i zgliszcz miasto w 1918 r. powoli zaczęło funkcjonować. Do Przasnysza zaczęli wracać mieszkańcy. Już w pierwszych dniach wolności zostały wyłonione władze miejskie i powiatowe. Władze objął Stanisław Żórawski, właściciel majątku ziemskiego z Obrębca, jako komisarz rządowy na powiat przasnyski. Powołano milicję ludową, która miała utrzymać porządek w mieście. Komendantem milicji został Józef Holnicki-Szulc. Wydziałem aprowizacji w zarządzie komisarycznym powiatu zawiadywał Zygmunt Rakowicki i Lesma. Zarząd lasami powierzono Kazimierzowi Czarnowskiemu, zaś opiekę nad majątkiem powiatowym komunalnym sprawował Królicki. Zarząd Rady Opiekuńczej stał się fundamentem administracji cywilnej.

Rząd pierwszy od lewej: Henryk Borowski, zastępca sekretarza gminy Dzierzgowo, Aleksander Masiak, sekretarz gminy Baranowo, Stanisław Kukliński sekretarz Magistratu m. Chorzele, Benon Grzegorz Borten, kierownik urzędu celnego w Janowie, Stefan Czechowski, sekretarz gminy Krzynowłoga Mała.

Rząd drugi: od lewej: Wincenty Sadowski wójt gminy Karwacz, Jadwiga Płoska, zastępca sekretarza gminy Krzynowłoga Mała, Romuald Gucweler, sekretarz gminy Krzynowłoga Wielka, Stanisław Biraga, sekretarz gminy Karwacz, Henryk Kamiński II pomocnik sekretarza gminy Dzierzgowo.

Rząd trzeci, od lewej, Tomasz Grabowski, sekretarz gminy Dzierzgowo, Józef Jankowski, wójt gminy Jednorożec, Zygmunt Chmielewski wójt gminy Krzynowłoga Mała, Stanisław Siwowski, sekretarz gminy Duczymin.

Źródło.

Burmistrzem miasta od 19 listopada 1918 r. był wieloletni pracownik magistratury jeszcze z czasów zaboru rosyjskiego, Roman Husarski, który pełnił ten urząd do 10 kwietnia 1919 r. Wtedy ukonstytuowała się pierwsza Rada Miejska w składzie 24 członków. Na stanowisko burmistrza został wybrany Maciej Żmijewski. Do wybuchu I wojny światowej był on pracownikiem Magistratu jako referent do spraw mieszkaniowych, posiadał zatem więcej niż konieczne rozeznanie w bieżących potrzebach miasta i jego mieszkańców. Po Macieju Żmijewskim urząd ten objął w formie komisarycznego zarządcy miasta Roman Husarski (20 sierpnia 1920-20 stycznia 1921). Następnie burmistrzem został Bronisław Matuszewski (do wypadku samolotowego 15 sierpnia 1925 r.). Wiceburmistrzem w 1918 r. został aptekarz Karol Szymański, ławnikami magistratu: Tomasz Wieciński i Stefan Połomski. Wśród 24 radnych wyróżniali się aktywnością Wróblewski, Ruszczyński i Nizielski.

Bronisław Matuszewski, burmistrz Przasnysza w latach 1921-1925.
Zb. Muzeum Historyczne w Przasnyszu.
Źródło: Źródło: Waleszczak Radosław: „Przasnysz…”, op. cit.

Trudno orzec czy i w jaki sposób we władzach miasta reprezentowano ludność żydowską. „Księga pamięci” sugeruje powszechny bojkot wyborów do Rady Miejskiej. Nastrój apatii wywołany był ekscesami hallerczyków (raport policyjny z Chorzel z 1 maja 1919 r. do Komendy policji w Przasnyszu: „18 czerwca 4 żołnierze Hallera wkroczyli do żydowskiej bożnicy w Chorzelach, poczęli strzyc brody Żydom… i wzięli kilka świec.”), a i z głębi kraju dochodziły wiadomości o antyżydowskich wystąpieniach. Nie wszędzie jednak taka postawa dominowała. Żydzi chorzelscy, posiadający własną uzbrojoną milicję, zapewniali sobie stosowną reprezentację w zarządzie miasta i jego instytucjach.

Władze powiatowe w osobach komisarza rządowego, Stanisława Ferenca (do stycznia 1919 r.), a następnie przybyłego z Galicji Stanisława Bryły, zwalczały antysemickie ekscesy oraz wszelkie naruszenia porządku prawnego.

Celem uspokojenia nastrojów w miejscowościach powiatu rozprowadzono odezwę sygnowaną przez premiera Ignacego Jana Paderewskiego: „Rząd wzywa… wszystkich do przestrzegania spokoju i porządku publicznego oraz ostrzega, że każdy, kto dopuści się z własnej pobudki lub obcą skłoniony namową, napaści, gwałtu i grabieży lub jakiegokolwiek wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu życia i mienia Żydów, czy tez chrześcijanin, będzie aresztowany i karany z całą surowością prawa. Powstająca po obaleniu najazdu Polska ma być wzorem pierwszorzędnego państwa. Imię jej powinno być czyste, niczyją krzywdą nieskalane. Ktokolwiek o tym zapomni, nie będzie godny najzaszczytniejszego miana Wolnego Obywatela Wolnej Rzeczpospolitej”.

Rozporządzeniem S. Bryły z 27 marca 1919 r. nakazano ludności cywilnej bezzwłoczny zwrot wszelkiej własności pochodzącej po byłych władzach okupacyjnych, stanowiących obecnie własność rządu polskiego. Rzecz dotyczyła m. in. sprzętu kancelaryjnego (wyposażenia biur i urzędów) oraz broni. Zaprowadzenie rzeczywistego porządku napotykało liczne przeszkody. Istota problemu polegała przecież nie tylko na zrelatywizowaniu w społecznym odbiorze w okresie wojny wielu zasad natury etyczno-moralnej, ale również na swoistej „anarchii policyjnej”.

Do czasu przyjęcia przez sejm w lipcu 1919 r. ustawy o policji państwowej w powiecie działały wręcz organizacje paramilitarne powiązane z poszczególnymi ugrupowaniami politycznymi. Przykładowo Milicja Ludowa (ML) to jak gdyby policyjna struktura afiliowana przy PPS. Tutejszy obwód ML należał do okręgu łomżyńskiego. Twórcami i dowódcami tej organizacji w przasnyskiem byli: Marek Kiembrowski, Julian Kołakowski oraz Zygmunt Grodzki. Inne formacje działały jako porządkowe, będąc w dyspozycji władz samorządowych, niekiedy instytucji obywatelskich: Milicja Komunalna, Policja Komunalna, Straż Ziemska, Straż Bezpieczeństwa. Skromnie przedstawiała się, przynajmniej początkowo, obsada personalna, narzekano na niedostateczne wyszkolenie, mierną jakość przysyłanego czasowo uzupełnienia.

Funkcjonariuszami Służby Bezpieczeństwa w Przasnyszu byli: Świderski, Rybczyński, Karolski, Rolka, naczelnik-Ryszard Wiśniewski. Wszyscy przeszli do pracy w Policji Komunalnej, a następnie w Policji Państwowej. Stan liczebny sił porządkowych w powiecie w II połowie 1919 r. to 73 osoby: komisarz, podkomisarz, 3 sierżantów, 11 kaprali, 52 szeregowców, 1 wywiadowca, 3 urzędników, woźny. Nadto obsługę kancelaryjną komendy powiatowej zapewniali: sekretarz, podsekretarz oraz kanceliści.

Obsadę posterunku policji w samym Przasnyszu stanowiło łącznie 33 funkcjonariuszy. Stan uzbrojenia pozostawiał nieco do życzenia: 60 sztuk karabinów niemieckich, 7 rewolwerów i zaledwie około 300 sztuk amunicji.

Na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 28 sierpnia 1919 r. zlikwidowano dotychczasowy zarząd komisaryczny powiatu, stanowiąc w jego miejsce urząd starosty jako lokalnego przedstawiciela rządu i szefa administracji ogólnej. Pierwszym starostą został wspomniany wcześniej Stanisław Bryła, jego zastępcą J. Roliński, następnie Walerian Brągiel. Bryła i Brągiel pozostawali na swych stanowiskach do 1922 r. Kierownikiem urzędu powiatowego był w tym czasie B. Niestępski, sekretarzem K. Burchacki. Inspektoratem skarbowym kierował F. Czaplicki, szkolnym-Jan Nowicki. Kierownikiem Urzędu Zbożowego był Kraszkowski.

Rolę samorządu powiatowego spełniał przasnyski sejmik powiatowy, funkcjonujący jako organ samodzielny od kwietnia 1919 r., tj. „po oddzieleniu się od Komisji Obwodowej w Mławie”. Stanowisko inspektora samorządu powiatowego piastował Kępista. Lekarzem powiatowym był E. Górnicki.

Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości w powiecie oparto na funkcjonujących w Przasnyszu i Chorzelach sądach pokoju. Sędzią sądu pokoju w Przasnyszu był Władysław Schürr, ławnikami zostali: Modzelewski i Czapliński.

ŻYCIE W NIEPODLEGŁYM PRZASNYSZU.

Powierzchnia powiatu przasnyskiego po 1919 r. wynosiła 1410,3 km². Chorzele i Przasnysz były gminami miejskimi, a gmin wiejskich na terenie powiatu przasnyskiego było 10: Baranowo, Chojnowo, Duczymin, Dzierzgowo, Janowo, Jednorożec, Karwacz, Krzynowłoga Wielka, Krzynowłoga Mała, Zaręby. Liczba gromad wynosiła 162, zaś wszystkich wsi było 481.

Obszar miasta po wojnie wynosił 2340 ha, zaś samego ośrodka 95 ha. Liczba ludności z około 10,5 tys. przed I wojną światową zmalała do 6001 mieszkańców w 1921 r. Z biegiem czasu coraz więcej mieszkańców napływało do miasta, jednak licznemu ruchowi napływowemu stawał na przeszkodzie brak mieszkań. W ciągu 10 lat liczba ta wzrosła dwukrotnie (w 1931 r. 7838 osób). W praktyce do końca okresu międzywojennego liczba ludności miasta wynosiła około 8 tysięcy (7,9 przed wybuchem II wojny światowej).

Administracja w powiecie dzieliła się na rządową (ogólną) i samorządową. Administracją ogólna zawiadywał starosta, nominowany każdorazowo przez ministra spraw wewnętrznych i podlegał wojewodzie. Miał zapewniać bezpieczeństwo i porządek publiczny w mieście, w związku z czym podlegały mu także władze policyjne.

Samorząd terytorialny działał w gminach miejskich i wiejskich oraz w powiecie. Występował tam podział na organy uchwalające i wykonawcze. W gminie wiejskiej organem uchwałodawczym była rada gminy, a wykonawczym był zarząd gminy (wójt z ławnikami). W gminach miejskich (Chorzele i Przasnysz) w wyborach powszechnych wyłaniano rady miejskie jako organ uchwałodawczy. Z ich wyboru pochodził zarząd obejmujący burmistrza i ławników. W powiecie do 1933 r. rolę organu uchwałodawczego pełnił sejmik.

Funkcję starosty po Stanisławie Bryle pełnił przybyły z Rypina Tadeusz Koziorowski (1923-1927). Funkcje wicestarostów pełnili: Henryk Piątkowski (1922-1923) oraz Feliks Kawczyński (do 1925 r.). Członkami wydziału powiatowego w połowie lat 20. Byli: ks. Józef Piekut, Stanisław Holnicki-Szulc, B. Keczmerski, S. Ojrzyński i T. Zalewski. Funkcję sekretarza powiatowego pełnił Stanisław Kępista, a inspektora samorządu gminnego A. Jaworski.

Wymiar sprawiedliwości w powiecie w drobnych na ogół sprawach karnych i cywilnych rozpatrywały jednoosobowo w pierwszej instancji sądy pokoju w Przasnyszu i Chorzelach (do 1930 r.). Sędzią pokoju w Przasnyszu był Władysław Shürr , a sekretarzem sądu Władysław Masiak. W wydziale hipotecznym zatrudnieni byli notariusze: Bolesław Kołtoński i Aleksander Kaliniewicz oraz komornik-Tomasz Szczuka.

Zarząd Miasta składał się z burmistrza, jego zastępcy oraz trzech ławników. Komplet Rady Miejskiej do 1933 r. stanowiło 24 radnych.

Do końca lat 20. przynależność partyjna radnych odzwierciedlała na ogół rzeczywiste sympatie polityczne mieszkańców Przasnysza. W pierwszym dziesięcioleciu dominowali więc radni zazwyczaj z wiązani z endecją (ZLN) tudzież z Chrześcijańską Demokracją.

Wybory do władz miejskich gromadziły prawie wszystkich mieszkańców Przasnysza. Stwierdzona aktywność znacznie przewyższała wskaźniki dla wyborów parlamentarnych. Było to rezultatem otwartej rywalizacji polsko-żydowskiej o zdobycie miejsc w Radzie Miejskiej, ściśle według kryteriów etnicznych i religijnych.

Urzędy miejskie z braku lokali pracowały w bardzo ciężkich warunkach. Magistrat mieścił się w ratuszu, który stał na środku rynku. Mieścił się też tam areszt męski i kobiecy oraz Posterunek Policji Państwowej. Starostwo Powiatowe i Wydział Powiatowy Komunalnej Kasy Oszczędności mieściły się przy ulicy 3 Maja.

W kompetencji urzędu starosty pozostawały kwestie łączności telefonicznej i telegraficznej. Jednostką organizacyjną był Obwodowy Urząd Pocztowo-Telegraficzny. Przed wybuchem II wojny światowej w powiecie istniało 9 placówek pocztowo-telegraficznych, a centrala mieściła 190 numerów.

Początki życia w wolnym mieście, jak w całym nowo tworzącym się niepodległym państwie polskim były bardzo trudne. Działania wojenne, które toczyły się na rozległych terenach państw europejskich, nie ominęły Przasnysza. Wskutek działań w latach 1914 i 1915, kiedy to front rosyjsko-niemiecki przesuwał się kilkakrotnie przez miasto, został zniszczony ogniem artyleryjskim i wyludniony. Wojna zniszczyła około 45 domów murowanych prywatnych 1-2 piętrowych, 204 domy drewniane, 462 zabudowań gospodarczych, 2 kościoły, klasztor pobernardyński, synagogę i 18 domów murowanych użyteczności publicznej, nie licząc mniej uszkodzonych. Było to około 70 % stanu budynków.

1920-30 Klasztor oo. pasjonistów.

1920-30 Klasztor pobernardyński.

1923 – 1925 Kościół pobernardyński obecnie oo. pasjonistów.

1923 25 Klasztor, odnowiony szczyt i kobiety pracujące na placu budowy, neg. IS PAN nr 8459 fot. n n po 1923. .

1930 Klasztor pobernardyński.

Widok na klasztor oo. Pasjonistów w Przasnyszu. „Przewodnik Katolicki”, nr 24, Poznań 10.06.1928 r.

W rezultacie walk uległy zniszczeniu nie tylko budynki, ale także zasiewy w gospodarstwach rolnych i sprzęt. Znaczne szkody spowodowała ewakuacja różnych dóbr, którą przeprowadziły wojska zaborcze. To, czego nie zdołano ewakuować, zniszczono. Podobne straty odniosły liczne wsie powiatu przasnyskiego.

Nowo wybrane władze stanęły przed problemem usunięcia ruin i zgliszcz oraz odbudową zniszczeń wojennych, które były znaczne. Skala zniszczeń, jakich doznało miasto w czasie I wojny światowej, skłoniła władze Ministerstwa Robót Publicznych RP do wysłania do Przasnysza w 1919 r. ekipy architektów, którzy sporządzili plan regulacyjny Przasnysza. Opracowano go, wykorzystując dane pomiarowe, wykonane przez władze okupacyjne w 1916 r. Autorami planu byli: K. Saski, K. Tołłoczka i Z. Zborowski.

1926 r., fara z kaplicą rodziny Kostków. „Przewodnik Katolicki”, nr 35, Poznań, 29. 08.1926 r.

Fara, 1930 r.

Widok na kościół farny w Przasnyszu, okres międzywojenny.

Zb. Mirosław Krejpowicz.

Źródło: Waleszczak Radosław: „Przasnysz…”, op. cit.

1934, fara.

Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło.

Zaprojektowano dwa parki miejskie: jeden przez rozszerzenie istniejącego już ogrodu miejskiego (obecnie w okolicach Miejskiego Domu Kultury), drugi na południowy wschód od miasta w rejonie między obecnymi ulicami Leszno-Sawickiej i Makowską. Ponadto przy ul. Błonie zaprojektowano planty spacerowe. Zarezerwowano tereny pod budynki publiczne: gimnazjum, łaźnię, rzeźnię i dom sportowy.

Ze względu na charakter dzielnic Przasnysza architekci zaproponowali zróżnicowany typ zabudowy. Przy rynku i głównych ulicach miały stanąć kamienice jedno- lub dwupiętrowe, w ulicach bocznych domy typu dworkowego, ewentualnie z mieszkalnymi poddaszami. Na północ od Węgierki i na południe od ul. Błonie zaakceptowano istniejące zabudowania miejskie.

Pod względem zabudowy miasta przeważał charakter dworkowy, luźny. Domy mieszkalne i zabudowania gospodarcze były przeważnie drewniane, kryte blacha lub gontem. W środku rynku wznosił się ratusz, zbudowany jeszcze przez Niemców w 1805 r. Kilka ulic przylegających posiadało zwarte zabudowania, murowane i drewniane, jedno- i dwupiętrowe.

Miasto było podzielone na trzy strefy:

· śródmieście z rynkiem, położone na brzegu Węgierki, w łuku, który zatacza rzeka;

· luźna, dworkowa zabudowa wzdłuż ul. Błonie, przylegającej na południu od śródmieścia z zachodu na wschód;

· zabudowa wiejska-na północ od rzeki węgierki (Zawodzie i Świerczewo) i na południe od ul. Błonie (Piaski i Glinki).

Stan ulic i chodników był średni.

1926. Klasztor ss. kapucynek. Źródło.

Źródło.

Kościół Św. Ducha. Przewodnik Katolicki Nr.35 Poznań 29.08.1926. Źródło.

W mieście zbiegało się pięć dróg bitych oraz trzy trakty: od północy-z Chorzel, Karbówka i Bartnik, od wschodu-z Karwacza i Krasnosielca, od południowego wschodu-z Makowa, z południa-od Ciechanowa, od zachodu-z Mławy. Utrzymanie i budowę dróg państwowych i samorządowych powierzono Zarządowi Drogowemu, pozostającemu pod kierownictwem państwowego inżyniera drogowego. Na ogół stan dróg był dobry. Pod względem komunikacji Przasnysz był „upośledzony”, ponieważ nie posiadał kolei normalnotorowej, z Mławą połączony był kolejką wąskotorową, której odnoga łączyła też miasto z Ciechanowem przez Grudusk. Jakkolwiek już w 1919 r. rozpoczęto studia nad przeprowadzeniem koniecznie potrzebnej dla powiatu przasnyskiego kolei normalnotorowej, prace te jednak ugrzęzły gdzieś z niewiadomych przyczyn i, mimo swych naturalnych bogactw, miasto i powiat były przedmiotem słabego zainteresowania zarówno ze strony społeczeństwa, jak i sfer ekonomicznych. Przyczyną tego był właśnie brak połączenia kolejowego i wynikające stąd trudności komunikacyjne. Budowa kolei, o która miasto i Wydział Powiatowy ubiegały się daremnie kilka lat, była sprawą posiadającą doniosłe znaczenie ogólnopaństwowe ze względów strategicznych i ekonomicznych. Najbliższą stacją kolei szerokotorowej był Ciechanów, odległy o 28 km i Mława w odległości 35 km.