Podczas powstania listopadowego (1830 r.) utworzono w mieście oddziały Straży Bezpieczeństwa i Gwardii Ruchomej dla m.in. nadzorowania granicy z Prusami. Było ono także terenem działań oddziałów powstańczych kpt. Józefa Zaliwskiego i por. Michała Godlewskiego. W czasie powstania żołnierze rosyjscy przywlekli ze sobą cholerę.
 |
|
Mapa powiatu przasnyskiego, pozostającego w strukturach guberni płockiej, po regulacjach z lat 1866-1868.
Źródło: Waleszczak Radosław, Przasnysz…, op. cit. |
W czasie powstania styczniowego w 1863 r. powstańcy stoczyli w okolicach miasta kilka potyczek z oddziałami rosyjskimi, stacjonującymi w mieście. 14 września 1863 r. w Przasnyszu dokonano publicznej egzekucji jednego z dowódców powstańczych, Stefana Cieleckiego „Orlika”, wziętego do niewoli w bitwie pod Osówką. Osobą nierozerwalnie związaną z powstaniem na Ziemi Przasnyskiej był Tomasz Kolbe, animator insurekcji w powiecie przasnyskim, a później pierwszy naczelnik powstańczy tego terenu. Zginął w 1863 r. pod Rydzowem, aby nie dostać się w ręce Rosjan zastrzelił się ostatnim nabojem. W akcje powstańcze włączyło się też przasnyskie duchowieństwo, które zajęło się ogłaszaniem na wsiach manifestu z 22 stycznia 1863 roku i pomagało powstańcom w miarę swoich możliwości, podobnie jak część miejscowych Żydów. Zakonnicy Przasnysza również czynnie włączyli się do walk, m.in. gwardian klasztoru Paschalis Błażejewski, księża Szymon Cebula (dosłużył się stopnia pułkownika), Narcyz Rozbachowski oraz klerycy Cyryl Skalski (wywieziony na Syberię) i Anzelm Czaplicki. Represje popowstaniowe ciężko dotknęły właśnie tę grupę, bowiem przy Komitecie Urządzającym ustanowiono Komisję do spraw klasztorów rzymsko-katolickich, która stwierdziła jawny udział konwentu z Przasnysza w powstaniu, co doprowadziło do natychmiastowego jego zamknięcia (29 XI 1864 r.). Spośród 16 zakonników przebywających wówczas w klasztorze, część trafiła do więzień, część wyjechała zagranicę bez prawa powrotu, resztę skierowano do jednego z 12 zachowanych konwentów. Obiekt przekazano w administrację Walerianowi Wojciechowskiemu, jedynemu zatrzymanemu w Przasnyszu bernardynowi, a po jego śmierci przeszedł on w ręce księży świeckich. Część biblioteki klasztornej wywieziono do seminarium diecezjalnego w Płocku, część uległa rozproszeniu. W 1871 z niewyjaśnionych całkowicie powodów usunięto z miasta bernardynki, a na ich miejsce sprowadzono klaryski kapucynki i felicjanki z Łowicza. Klaryski przybyły do Przasnysza 26 lipca 1871 roku. Odwiedzał je tu dwukrotnie o. Honorat Koźmiński. Pierwszą opatką klasztoru była matka Izabella Lebenstein.
Kolejny pożar ogarnął miasto w 1875 roku. Objął zasięgiem głównie Rynek, wskutek czego ucierpieli głównie kupcy, których towary spłonęły. Miasto zostało częściowo zrujnowane. Powstały wobec tego plany zmiany zabudowy. Nie wszystkie planowane przeróbki wprowadzono w życie, udało się jednak zastąpić drewniane budynki w Rynku piętrową i murowaną zabudową, ponadto uporządkowano ulice wychodzące z Rynku. Wciąż jednak w Przasnyszu istniało i groziło klęską w czasie pożaru wiele domów drewnianych, krytych nawet słomą. Wobec tak dużego zagrożenia zorganizowano wreszcie w 1882 r. straż pożarną (wcześnie oddziały organizowano w przypadku potrzeby).
 |
|
Współczesny reprint drzeworytu sztorcowego z XIX w. (oryginał wydany w 1890 r.), przedstawiający kościół farny w Przasnyszu.
Źródło. |
W II połowie XIX w. (szczególnie lata 90. XIX w.) nastąpił szybki rozwój miasta. W kasie miejskiej główne pozycje zajmowały czynsze z rocznych dzierżaw (ogrody, areszt, polowania, rybołówstwo, sklepy mięsne, placowe, szkoła, miejsca na budowę altanek sprzedaży wody sodowej), dalej procenty z lokat bankowych, sumy z kapitału zapasowego, podatki (podymne, opłaty patentowe, od czynności notarialnych, z rzeźni), opłaty na rzecz utrzymania infrastruktury miejskiej. Kasa miała także całkiem pokaźny majątek nieruchomy, tj. budynki – magistrat wybudowany w 1802 r., place położone na gruntach miejskich, studnie (8 studni miejskich z pompami), tablice ogłoszeniowe (żeliwne słupy latarniane, drewniane słupy z tablicami taryfowymi), stragany drewniane, ogród pod wsią Kijewice i sad miejski nad rzeką Węgierką. Co prawda pożary nadal trawiły miasto, ale po każdym przystępowano do odbudowy (wznoszono coraz więcej budynków murowanych), porządkowania ciągów komunikacyjnych, brukowania ulic, remontu ratusza i studni miejskich, zadrzewiania ogrodu miejskiego oraz budowy nowego mostu na Węgierce.
Szybki przyrost mieszkańców utrzymywał się nadal i w 1910 r. wynosił już 10431 osób, z czego najliczniejszą grupę stanowili Żydzi (5224), na drugim miejscu byli Polacy (5108), natomiast pozostałe grupy narodowościowe były nieliczne. W 1913 r., tuż przed wybuchem I wojny światowej, w Przasnyszu było 2209 budynków, w tym 637 mieszkalnych, a liczba ludności wynosiła ok. 10,5 tys. mieszkańców, podczas gdy ludność całego powiatu liczyła 86,5 tys. mieszkańców.
 |
| Po zamknięciu przez władze rosyjskie starej, drewnianej synagogi, powstała w 1886 r. przy ul. Berka Joselewicza 6 (dawnej ul. Bydlęcej) nowa świątynia żydowska. Synagoga została uszkodzona w wyniku I wojny światowej, odbudowano ją w nieco zmienionej formie (na zdjęciu jeszcze jako ruina ok. 1920 r.). Świątynię ostatecznie zniszczyli Niemcy w 1939 roku. Zb. Muzeum Historyczne w Przasnyszu. Źródło. |
 |
|
Przasnysz na początku XX w., kościół.
Zb. Muzeum Historyczne w Przasnyszu. Źródło: Chorzępa Jarosław, Przasnysz luty 1915: „najciekawsza bitwa I wojny światowej”, Przasnysz 2008.
|
 |
| Klasztor w Przasnyszu ok. 1902 r. Zb. Mirosław Krejpowicz. |
 |
| Przasnysz, ul. Błonie (ok. 1902 roku). Zb. Mariusz Bondarczuk. Źródło. |
 |
|
Przasnysz, klasztor pobernardyński, widok z 1902 r.
Zb. Muzeum Historyczne w Przasnyszu. Źródło: Chorzępa Jarosław: Przasnysz…, op. cit.
|
 |
| Park w Bartnikach, pocztówka wydawana w latach 1900-1905 nakładem Bolesława Schmidta. Źródło. |
 |
|
Rynek w Przasnyszu. Ziarno Nr. 40, 19.09.1902.
Źródło. |
 |
|
1907 r.: Kościół przy Klasztorze panien Felicjanek. Fot. I. Ślusarski, Warszawa.
Źródło. |
 |
| 1903-1914 Przasnysz. Szosa Makowska. Zb. L. Hendel, Ciechanów. Źródło. |
 |
| 1900-1914. Przasnysz, ulica Królewiecka. Źródło. |
 |
| 1906-1914. Kościół farny w Przasnyszu. Fot. Władysław Marconi. Źródło. |
 |
| Pocztówka z 1904 r. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło: Chorzępa Jarosław, Chorzępa Katarzyna, Trzy regiony-jeden los: Przasnysz-Kötschach-Mauthen-Monfakone: Polska-Austria-Włochy 1914-1918, Przasnysz 2004. |
 |
|
Przasnysz, klasztor Bernardynów. Tygodnik Ilustrowany, 1911 r.
Źródło. |
 |
|
Przasnysz na początku XX w., widok od strony Węgierki, w centrum kościół parafialny, po lewej synagoga.
Zb. Muzeum Historyczne w Przasnyszu. Źródło: Chorzępa Jarosław, Chorzępa Katarzyna, Trzy regiony-jeden los…, op. cit. |
|
Przed 1914 r. w Przasnyszu stacjonowały rosyjskie oddziały wojskowe (miasto należało pod względem administracyjno-wojskowym do powiatu w Ciechanowie). To pociągało za sobą wybudowanie koszar dla miejscowego garnizonu (1907 r.) oraz dwóch cerkwi dla rozwijającej się w mieście kolonii rosyjskiej. Pierwszą wybudowano w 1900 r., przy ul. Błonie (rozebrana przed II wojną światową), a drugą, zwaną pułkową (w miejsce starej drewnianej), na terenie garnizonu.
W 1913 r. dynastia Romanowów obchodziła 300-lecie swojego panowania w Rosji. Uroczyste obchody tej rocznicy zainaugurowano w marcu 1913 r. chóralnym wykonaniem Te Deum w Soborze Kazańskim w Sankt Petersburgu. W związku z przypadającym jubileuszem, władze gubernialne Królestwa Polskiego wystosowały apel do miast, by te wysłały na uroczystości swoich przedstawicieli. Magistrat przasnyski postanowił delegować swojego burmistrza Henryka Kowalskiego.
|
|
Przedwojenna granica między II Rzeszą a Rosją, przejście graniczne w Janowie.
Zb. Jarosław Chorzępa. Źródło: Chorzępa Jarosław, Przasnysz…, op. cit. |
 |
|
Fragment oryginalnego słupa z byłego niemiecko-rosyjskiego posterunku granicznego sprzed I wojny światowej, położonego w pobliżu Chorzel. Widoczny orzeł imperium rosyjskiego, orzeł cesarstwa niemieckiego został w 1914 r. zniszczony przez żołnierzy rosyjskich.
Zb. Jarosław Chorzępa.
Źródło: Chorzępa Jarosław, Przasnysz…, op. cit. |
 |
|
Przasnysz (w lewym dolnym rogu) na niemieckiej mapie, wydrukowanej w 1914 r.
Źródło. |
 |
|
Mapa obszaru walk między Mławą a Przasnyszem, widoczna granica niemiecko-rosyjska z 1914 r. oraz twierdze rosyjskie.
Zb. Jarosław Chorzępa. Źródło: Chorzępa Jarosław, Przasnysz…, op. cit. |
Maria Weronika Kmoch – Opowieści Stypendialne czyli Pooja w wielkim świecie
Historia Przasnysza do 1918 roku cz. 1 – TU
Historia Przasnysza do 1918 roku cz. 2 – TU
